Mogikannıñ soñğı tuyağı - 16

Köz: – Olarmen teleñez jetkenşe sezdeñ söyleskeneñez jön,
mayor. Äyelde iektegen albastını üñgerge qamap qoydıq, al
qatındı şipalı şöppen emdeu üşen ormanğa apara jatırmız
deñez. Barlıq ayla-ädeseñezde körseteten jer kelde.
Esek aşılıp, äldekem eştege dıbırğa qulaq türgendey
bolğan soñ barlauşı aqıl-keñesen toqtata qoydı. Sosın
aşulı güjel älge tıñşını quıp jeberde de, ayu rölen
aynıtpay salğan barlauşı esekte şalqayta aşıp, sırtqa
şıqtı. Onıñ soñınan ökşeley basıp kele jatqan Dunkan
da nauqas qatınnıñ jaqın-jamağayındarınıñ ortasına
tüste.
Top keyen şegenep, älge äyeldeñ äkese men küyeuene jol
berde.
– Bauırım, jaman jındı aydap şıqtı ma? – dep
suradı äkese. – Mınanıñ qolındağı kem?
– Özeñneñ balañ, – dede Dunkan saltanattı ünmen. –
Jaman jındı tänenen aydap şığıp, tas üñgerge qamap kettem.
Äyelde budan jıraqtau jerge aparıp, qoyanşığın basatın
em qoldanam. Kün şaşırap şıqqanda mına jauınger
joldasınıñ vigvamınan küteñder.
Jat jerlek täuepteñ tüseneksez sözen qart guron öz telene
audarıp ede, jabayılar onı küberlesep quptap qoydı. Kösem
Dunkanğa jüre ber degendey işarat jasadı da, saltanattı
räsemmen mığım da dauıstay söylep.
– Bar... – dede. – Men erkekpen, üñgerge kerep, albastımen
ayqasamın.
Oñay ötkezep jebergenene quanıp, jırıla bergen Heyvord
jañağı sözde estegende bereu töbesenen qoyıp qalğanday
boldı:
– Bauırım aljasqan ba, – dede ol zekep, – bu ne degene?
Jaman jınmen jağalassa, anau özen iektep aladı! Bälki,
bauırım albastını aydap şığuı da ğajap emes, öytse,
sabalaq saytan bauırımnıñ ormanğa ketken qızınıñ soñınan
tura jügerede! Joq, balalarım üñgerden ketpegendere jön,
eger saytandı körse, soyıldıñ astına aluı kerek. Ol da
aqımaq emes, özemen şayqasqa osınşama adamnıñ şıqqanın
körgende üñgerge qaşıp tığıları sözsez.
Mınaday ğajayıp usınıs dereu qoldau taptı. Äyeldeñ
äkese men bayı üñgerge kerudeñ ornına beyşara nauqastı
sonşa azaptağan sayqaldıñ sazayın bermek bolıp,
tomagavkeleren oñtaylap, esekteñ eke jağına tura qaldı.
Qatındar men bala-şağa da butaq sındırıp, tas jiıp
aldı. Osı ber qarbalas sätte paydalanğan jalğan baqsılar
zıtıp berde.
Qırği Köz ündelerdeñ sanatındağı soqır nanımdarğa
süyenuge bel baylağanmen olarğa kemeñger kösemderdeñ eşber
senbeytenen, jay ğana keşerempazdıqpen qaraytının beleten.
Jağday däl osılay şielenesep turğandağı uaqıttıñ
qımbatşılığın da beleten. Ündeler özderen-özdere qalay
aldarqatqanmen jäne bul aldarqatu onıñ josparınıñ
orındaluına qanşa kömekteskenmen, aylaker ündeneñ köñele
säl närseden sekem alsa boldı, bar şaruanıñ şataqqa
uşırarı sözsez ede. Sondıqtan ol quğınşılardıñ oyına
kere qoymaytın eleusezdeu sürleuge tüsep, auıldı sırtınan
aynalıp ötep kette. Alıstan, laulağan ot jarığında, üyüyde adaqtap jürgen jauıngerler körenede. Balalar bolsa,
oyındı ayaqtaptı. Är türle oqiğalarğa tolı osı ber
mazasız keşteñ dabır-dubırın ende tün tınıştığı
basayın depte.
Taza auada Alisa özene-öze kelde. Qattı şoşıp
qorqınıştan qozğala almay qalğanı bolmasa, aqıl-ese durıstı. Sondıqtan oğan bären bastan-ayaq täpteştep jatudıñ
qajete bolmadı.
– Özem jürep köreyenşe, – dede ol Dunkannıñ quşağınan
budan burınıraq bosana almağanına qıp-qızıl bolıp. –
Şın aytam, eşteñe etpeyde.
– Joq, Alisa, sezge äle äl kergen joq.
Qız bulqınuın qoymağan soñ Heyvord qolına kötergen
asılın bosatuğa mäjbür boldı. Ayu teresen jamılğan adam
süygen jarın alaqanına sap ayalağan ğaşıq jegetteñ teberenesene
tolı halen, jürek lüpelen tüsengen joq, älbette, ol şaması,
dereldep turğan Alisanıñ tula boyın bilegen beykünä uyat
sezemen de belmegen bolu kerek. Üñgerdege üyden edäuer uzap
ketken soñ ol kederep, öze jaqsı beleten jayttı äñgemelep
kette.
– Mına jol sezderde bulaqqa jetkezede, – dede ol. –
Sonıñ sol jağasımen sarqıramağa jetkenşe jüre bereñezder.
Oñ jaqtağı töbege şıqqanda basqa taypanıñ ottarın
köresezder. Barıñdar da, pana surañdar. Eger olar şın
delavarlar bolsa qaterden qutılğandarıñız. Berden qara
üzep, uzap ketuge mümkendek joq. Bez on şaqtı mil ötpey
jatıp-aq gurondar quıp jetep, skalpteremezde sıpırıp
aladı. Al, jol bolsın.
– Sez şe? – dede tañırqağan Heyvord. – Bez sezben ende
ajıraspaymız ğoy.
– Delavarlardıñ namıs-ojdanı gurondardıñ qolında
qamauda qaldı ğoy: olar mogikan äuleteneñ eñ soñğı tuyağın
tutqındap otır. Eger de, mayor, olar sezdeñ skalpeñezde
sıdırsa, özeñezge uäde etkendey, är tal şaşıñız üşen berber sumıraydı jahannamğa attandırar edem, al eger deñgekke
jas sagamor tañılar bolsa, ündeler aq tüste adamnıñ,
mogikandar dosınıñ qalay öleren öz közderemen körere haq.
Orman turğınınıñ Unkastı budan göre aşıqtan-aşıq
artıq sanap, qimay turğanın köñelene almay, eşber
ökpelemegen Dunkan onı bunday qaterle täuekelge bas tekpeuge
ügetteuen qoymadı. Onıñ sözen Alisa da qostadı: ol da
Heyvordqa qosılıp, barlauşınıñ nemen tınarı müldem
belgesez, öte qauepte eske ayaq baspauın qiılıp ötende. Beraq
qanşa jalınğanmen eştene şıqpadı. Barlauşı olardıñ
sözen tağatsızdana tıñdadı da, öz sözen batıl da bekem
aytıp, Alisanı mülde ündetpey qoydı, al Heyvord endege
qarsılığınan tük önbesene köze jetep, öze de toqtadı.
– Jas şağında erkekteñ äyelge ğaşıqtığı äkeneñ balasına
süyespenşelegenen artıq boladı eken degen sözde estegenem
bar, – dede ol. – Mümken ras şığar. Özeñez unatqan arudı
bosatu üşen sez şıbın janıñızdı da, barşa asıl
qımbatıñızdı da täuekelge saldıñız, osı ber ğadelet
jolında sez de eşteñeden qaymıqpadıñız. Mağan kelsek,
mıltıq atudı üyretken balam eñbegemde aqtap, borışın
artığımen ötede. Men onımen berge talay-talay qandı
şayqastardı bastan ötkerdem, sonday şaqtarda ber jağımnan
sonıñ mıltığınıñ ekenşe jağımnan sagamordıñ
mıltığınıñ tarsılın estep jatsam, artımda jau joq
ekenene kämel senetenmen. Üskerek qıs pen şıjığan jazda
kün-tün demey osınau quarğan quba jondardı qatar jürep
kezetenbez, tamaqtı da ber ıdıstan eşetenbez. Beremez
uyıqtasaq, ekenşemez küzetetenbez. Unkastı qinauğa apara
jatqanda men sol mañayda qarap turdım dep aytıp
ülgergenşe bar ğoy... Bozbala qasında dosı bolmağandıqtan
ölde degenşe, jer betende adaldıq ataulı qurıdı dey
bereñez, ol şaqta änşeneñ iesez qalğan ısqırığı sekeldenep
buğıatar da zalalsız qu temerge aynalar.
Dunkan barlauşınıñ qolın jebere saldı. Anau kere
burılıp, gurondardıñ üylerene qaray nıq basıp adımday
jönelde. Qayta qosılğan quanıştarına qaramastan
köñelderen qustalı oydıñ qamırığı basqan sınıq jüzde
Heyvord pen Alisa onıñ soñınan beraz qarap turdı da,
sälden soñ sonadaydağı delavarlar qosına qaray tarttı.
XXVE tarau
Qırği Köz öz oyın eske asıruğa qanşalıqtı batıl
kereskenmen alda turğan qiındıqtar men qater-qauepte jaqsı
beleten ede. Qosqa qaytıp oralğan soñ ol özeneñ barşa
alğırlığın duşpandarınıñ közen qalay aldap, qulığımdı
qaytep asırsam eken degen jumbaqtı şeşuge jumsadı. Qara
basınıñ qamın ğana közdese, Magua men baqsını şüu
degende-aq qurban şalar ede, alayda barlauşı onday este aq
adamğa mülde layıq emes, jat qılıq dep bağaladı.
Sondıqtan ol ündene matap ketken arqannıñ mıqtılığına
senep, qostıñ qaq ortasına qaray tarttı.
Laşıqtarğa jaqındağan sayın onıñ jürese de nığayıp,
ayağın batıl basa tüste, al jete janarı ündelerge qırağı
qadalıp, är qimıldarın qalt jebermey bağıp kelede. Eñ
bertende özgelerden oqşau salınğan şağın laşıq bar-tuğın,
tegende iese onı tügel salıp betermey, jarım-jartı
lekerlegen qalpı tastap ketken seyäqtı. Al qazer sol üydeñ
sañılau-sañılauınan älsez jarıq körenep tur. Şabuılğa
şıqpas burın jau äskereneñ aldıñğı tobın türtpektep
köreten saq qolbasşı sekeldenep barlauşı älge üyşekke
taqadı.
Qırği Köz öze oynap jürgen ayudıñ betemene layıq täselmen
tört tağandap turdı da, laşıqtıñ eşe köreneten keşkentay
tesekke kep jarmastı. Söytse älge jer David Gamuttıñ
turağı bolıp şıqtı. Ürey-süreñe men qayğı-qamırığın
arqalağan jır muğaleme osında kep bayız tabadı eken.
David ertedege tañğajayıp tamaşalarğa qanşalıqtı kämel
sengenemen, däl bügenge tañda kündelekte ömerge aspandağı
äulieler, äytpese basqa ber jasırın siqır küşter tekeley
ıqpal jasap, aralasadı degenge mülde ilanbaytın Valaamnıñ
esege adamşa söyleyde degenge ol şübäsez seneten, al ayu öleñ
aytadı degenge älbette qaljıñ esepte qaraytın beraq ğajap
bolğanda, sol sumdıqtı älgende öz közemen körde.
Qırği Köz änşeneñ osı türen körgen jerde-aq beyşaranıñ
aljasa jazdap otırğanın ayqın añğardı. David tuñğiıq
oyğa berelep, ber quşaq quraydıñ üstende otır eken, andasanda üş-tört qu sabaq alıp, aldındağı keşkentay otqa
saladı. Üstendege kieme bayağısınday, tek jaltır töbesene
körseqızar qaraqşılardıñ eşqaysısın qızıqtıra
qoymaytın jupınılau üş burıştı qalpaq qonjitıp alıptı.
Auru äyeldeñ qasınan Davidteñ älgende qanday tez zıtıp
ketkenen eske alğan jüyrek zerdele Qırği Köz änşeneñ ende
ne oylap otırğanın tüsene qoydı. Añşı üyşekte aynalıp
şığıp, basqa laşıqtardan mülde oqşau turğanına köz
jetkezgen soñ eşke keruge bekende. Alasa esekten bas suğıp,
Gamutpen tura betpe-bet kep qaldı. Aralarında ot qana
bar. Qırği Köz otırdı da, ekeue ber-berene tesele qarap,
berer minuttay ün qatıspadı. Ayaq astınan kerep kelgen
jırtqış Davidte qattı sastırdı. Mene, ol qaltasınan
kamertonın ezdep tauıp aldı da, muzıkamen siqırlauğa
bekengendey raymen ornınan turdı.
– Ey, qara albastıday qorbañdağan jumbaq tajal! –
dede ol der-der etken qolına aspabın alıp. – Men seneñ
tegeñde de, kegeñde de belmeymen, al ägärkem sände saraydıñ
sopınama qulına qarsı qastandıqqa basar nieteñ bolsa,
izrail bozdağınıñ şabıt şertken şınayı lebezen tıñda
da, künäñde moyındap, läbbayıñdı ayt!
Ayu jündes denese tügeldey selkeldep külep ala jönelde.
Sosın Gamutqa jaqsı tanıs ün bılay dep tel qattı:
– Andağı ısqırığıñdı bılay tasta da, qur beker
baqılday bergeneñde qoysañşı.
– Kemseñ özeñ? – dede David demegep.
– Özeñ seyäqtı adammın, ayu qanı seneñ qanıña qanşalıq
aralaspağan bolsa, men de sonday taza janmın. Anau
qolıñdağı naqurıs aspabıñdı kemnen alğanıñdı şınımenaq sonşa tez umıta qalğanbısıñ?
– Oypırım-ay, şın ba? – dede David tañırqap.
Oqiğanıñ jay-japsarına qanıqqan sayın alqınğanı da
azayıp kelede.
– Jä, jä, – dep Qırği Köz üreyle joldasın tezerek
senderu üşen ayu basın ber jağına alıp tastadı da, özeneñ
jaydarı beten körsette, – anau sululardıñ ülberegen aq
jüzendey bolmağanmen künge küyep, jel qaqqan qızğılt öñemde
köreñez, mene. Al ende eske kereseyek.
– Qız jayın jäne onı taysalmay tauıp alğan jeget
jayın aytıñızşı, äuele.
– Olar tomagavkeden qutıldı. Al özeñez Unkastıñ qayda
ekenen körsetep jebermeysez be?
– Jeget tutqında otır, tağdırı şeşelep qaldı ma dep
qorqam. Amal qanşa, sonday abzal qasiette adamnıñ hat
tanımay, qarañğı qalpında qırşınınan qiılatını janğa
qattı batadı. Sol üşen tamaşa gimn tauıp qoydım...
– Mene oğan ertep apara alasız ba?
– Ol qiın es emes, – dede David kümeljep, – beraq
sezdeñ barısıñız o beyşaranıñ onsız da qayğılı halen
qiındata tüspese, jaqsarta qoymas dep qorqamın.
– Sözeñezde bosqa şığındağanşa, mene sonda ertep
aparıñız, – dede de, Qırği Köz beten jauıp aldı.
Ol Davidke ülge körsetep, üyden berenşe bolıp şıqtı.
Unkas qamalğan üy auıldıñ qaq ortasında bolatın jäne
özene kelgen kese de, şıqqan kese de közge tüspey öte almaytın
etep salınğan-dı. Beraq Qırği Köz mülde jasırınğan joq.
Özeneñ qazerge keype men rölen oynay beletenene sengen ol töte
jolmen tura tarttı. Beymezgel şaqtıq artıqşılığı jäne
bar. Bala betken uyqı quşağında, qatın-qalaş pen
jauıngerlerdeñ dene üy-üylerene tarap ketken. Unkas qamalğan
abaqtınıñ esege aldında tutqındı jete baqılap tört-bes
jauınger tur.
Bärene belgele baqsınıñ zeker salatın oyın kezende kieten
diuana teresene oranğan äldeber qubıjıqtı ertken Gamuttı
körgen jauıngerler ekeuen de läm demesten ötkezep jeberde
de, özdere taban audarmay tura berde. Tepte olar tündeletep
jürgen baqsı men esuas änşe bunda ne estemek eken degendey
oyğa ketken sekelde.
Barlauşı gurondarmen öz telende söylese almaytın
bolğandıqtan äñgemene Davidke tapsıruına tura kelde. Özeneñ
atışulı añqaulığına qaramastan Gamut ustazı oylağannan
da mıqtı soğıp, tapsırmanı tap-tuynaqtay etep, tamaşa
orındadı:
– Delavarlar – qorqaq qatın! – dep ayqay saldı ol öze
söylep turğan telde onşa jaqsı uğıñqıramaytın ündege qarap.
– İngizder, meneñ äumeser otandastarım, olardı
tomagavkeleren qolğa alıp, Kanadadağı öz äkeleren ölteruge
itermelede, al olar özdereneñ erkek kendek ekenen körsete
almadı. Jelayaq Buğınıñ deñgek tübende turıp, gurondardıñ
aldında eñeregenen körgese kele me bauırımnıñ?
“Hug” degen qısqa söz guronnıñ onday masqaranı körgende
qattı riza bolatının belderde.
– Onda bauırım alısıraq barıp tursın, sonda baqsı
mına itke aq saytandı aydap saladı.
Guron joldastarına Davidteñ sözen tüsenderde: analar
usınıstı ınta-ıqılaspen qarsı aldı. Jabayılar laşıqtıñ
esegenen uzañqırap şıqtı da, baqsığa eşke ker dep belge
berde. Alayda, ayu aytqandı orındamaq tügele, turğan jerenen
ber taban jıljımay, ar ete tüste.
– Baqsı, demem bauırlastarımdı da şarpıp, qoyan jürek
qorqaq etep jebere me dep jasqanıp tur, – dede David. –
Olardıñ arıraq barıp turğanı jön.
Bunday päleden üreylere uşa qorqatın gurondar ber kesedey
tura jönelesep, eşteñe estemeytendey, beraq üydeñ esege anıq
köreneten jerge barıp turdı. Barlauşı olardıñ qauepsez
jerge uzağanına köze jetken seyäqtanıp ornınan turdı da,
jaylap basıp laşıqqa bettede. Üydeñ mañayı meñereygen
tınıştıq quşağında, eşende jalğız tutqınnan özge tere
pende körenbeyde, oşaqtağı sönuge aynalğan şala bolımsız
ğana jarıq tögede.
Qol-ayağı mıqtap buılğan Unkas tükperde qabırğağa arqa
süyep otır eken. Aldına kelgen qubıjıqqa jas mogikan
köz qiığın da tastamadı. Sırttağılardıñ niet-qareketen
bayqau üşen barlauşı Davidte esek aldında qaldırıp, Unkas
ekeueneñ oñaşa ekenene köze äbden jetkenşe öz rölen oynay
beruge uyğarğan-tın. Sondıqtan söz bastaudıñ ornına ayuday
qorbañdap, añnıñ neşe türle qimıl-qasietteren aynıtpay
sala bastadı. Özen äbden azaptap, batırlığın sınap köru
üşen duşpandarı buğan şınımen ayu jebergen eken dep oylap
ede jas mogikan alğaşında, alayda Heyvordqa sonday tabiği
da ayna-qatesez bolıp körengen añnıñ aldıñğı eke ayağınıñ
qimılına şuqşeyä köz salıp otırıp, keyber qolapaysızdıqtarın bayqadı da, jalğan jasandılıqtı berden
tüsene qoydı. Eger Qırği Köz qırağı Unkastıñ onıñ ayu
rölendege darın-qabeleten sonşalıq tömen bağalap otırğanın
belse, qattı renjere sözsez ede.
David şarttı belgene bergene de sol ede, laşıq eşende
ayudıñ aybarlı ırılı tıyıla qalıp, jılannıñ ısılı
estelde.
Unkas beyne ayudı mülde körgese kelmegendey bolıp,
keregege süyengen qalpı közen tars jumıp otırğan-dı. Al
jılannıñ ısılı şığısımen ornınan turıp, jan-jağına
qaray bastadı. Berese eñkeyep, berese jaltaq-jaltaq
burıladı, aqırında ötker közen jündes qubıjıqqa qadap,
sonıñ arbauına tüskendey bolıp, qimılsız turıp qaldı.
Tağı da tanıs dıbıs estelde – şaması, ısıl ayudıñ auzınan
şıqqanday. Jeget üy eşen tağı ber ret aynala şolıp ötte de,
qaytadan ayuğa burıldı.
– Qırği Köz! – dede ol ustamdı ünmen. Degenmen
dauısında derel sezelde.
– Qiıñız jepte, – dede Qırği Köz qasına kelgen
Davidke. Änşe ämerde eke etpede de, Unkas bostandıq aldı.
Sol sätte añnıñ äbden qurap, keuep ketken teresen qaudırqaudır etkezep, Qırği Köz üstendege kiemen şeşte. Sodan
soñ ol jarqırağan uzın qanjardı suırıp alıp, Unkastıñ
qolına ustattı.
– Qızıl gurondar üydeñ aldında tur, dayın bolayıq, –
dede ol.
Söytte de däp osınday ekenşe pışaqtı körsetep qoydı,
ekeuen de duşpan arasında ötkezgen bügenge keşte qolğa tüserepte.
– Kettek, –dede Unkas. – Tasbaqalarğa barayıq, olar
meneñ ata-babamnıñ balaları.
– Äy, balaqay, – dep küñk ette barlauşı ağılşın
telende, – meneñşe, seneñ tamırıñdağı qan da solardekendey
bolsa kerek, al azdap tüse özgerse, ol uaqıt tabınıñ äsere.
Esek aldında turğan mingelerde ne estesek eken, ä? Olar
altau, al bez... Änşene esepke de qosuğa bolmaydı...
– Gurondar – maqtanşaqtar, – dede Unkas tıjırınıp –
Totemdere buğı bolğanmen uludan da oza almaytın şabandar.
Delavarlar tasbaqadan tarasa da, jügergende buğıdan jüyrek.
– İä, balam, şın aytasıñ, jayau jarıssañ, olardıñ
külle taypasın şañ qaptırıp keteteneñe kümänem joq. Al aq
adamnıñ ayağınan qolı artıq, qolı jüyrek. Meneñ özeme
keleten bolsaq, bul önerde anau oñbağandarmen de täjekelese
almaymın.
Unkas qaşar joldı körsetpek bolıp esekke barıp qalğan
ede, beraq añşınıñ älge sözen estesemen keyen qaytıp,
burıştağı ornına bardı. Oy quşağında otırıp onıñ bul
qimılın añdamağan Qırği Köz sözen jalğay tüste.
– Asılında, sen jönele ber, Unkas, al men qaytadan
tere jamılayın da, qaşıp qutıla almaytın jerde basqa
ber amal qarastırıp köreyen.
Jas mogikan läm dep jauap qaytarmastan qolın
ayqastırdı da, laşıqtıñ keregesen terep turğan ber deñgekke
barıp süyende.
– Ou, neğıp tursıñ? – dede barlauşı oğan qarap. –
Meneñ uaqıtım jetkelekte, öytkene oñbağandar aldımen sene
quadı.
– Unkas qaladı, – degen sabırlı jauap estelde.
– Nege?
– Äkemneñ bauırımen berge urısqa qatısıp, delavarlardıñ bauırımen berge ölu üşen.
– İä, balam, – dede Qırği Köz özeneñ temerdey
sausaqtarımen Unkastıñ qolın qısıp turıp, – eger sen
mene tastap ketseñ, bul qılığıñ mogikannan göre mingege
layıq es bolar ede. Beraq men jañağı usınıstı sağan aytpay
tura almadım, öytkene jastıqqa ömer jarasadı.
Al jaudı batırlıqpen almağan jerde ädes-ayla
qoldanuğa tura kelede. Jamıl ayudıñ teresen, onı menen
kem salmaytınıñ belgele ğoy.
Unkas añ teresen ün qatpastan şapşañ kiep aldı da, eske
dosınıñ endege ämeren kütte.
– Al, dostım, – dede Qırği Köz bul jolı Davidke
qarap, – ende sezdeñ de kiem auıstırıp kigeneñez jön, şölde
jerde terşelek etuge dayarlığıñız naşar eken, kiem
auıstırğannan payda tappasañız, zeyän şekpeysez. Mä, meneñ
añşı jeydem men bas kiememde alıñız da, üsteñezdege
jamılğı men qalpaqtı mağan bereñez. Ketapşañızdı,
közäynegeñez ben ısqırığıñızdı da mağan bergeneñez durıs.
Eger zamanımız tüzu bolıp, keyenerek kezdese qalsaq,
bulardıñ bären de qaytıp alasız, oğan qosa ülken
raqmetemezde de estisez.
Atalğan zattardı David qıñq etpey berde. Älbette, bul
ayırbas oğan köp jağınan paydalı ekenen eske almasa, onıñ
jañağı jumsaqtığın nağız äz jomarttıq dep bağalauğa
bolar ede. Gamuttıñ uzın köylegen Qırği Köz lezde kiep
aldı, tınımsız tentenektegen janarın közäynekpen jauıp,
basına üş burıştı qalpaqtı qondıra qoyıp ede,
juldızdarı jımıñdağan qarañğı tünde ayna-qatesez änşeneñ
öze boldı da qaldı, onıñ üstene ekeueneñ boyı da şamalas
qoy.
– Aytıñızşı, sez qorqaq emessez be? – dep suradı ol
änşeden, tieste nusqau bermey turıp, esteñ jay-japsarın
aldın ala talğap alğısı kelep.
– Käsebem beybet şarua, al menezem meyerbandıq pen
süyespendek ataulığa äues janmın, – dede David tura
qoyılğan qolaysız suraqqa ökpelegen şıraymen, – alayda
eşkem mene qanday qiın jağdayda da qudayğa degen senemenen
adasqan dep eşqaşan ayta almas.
– Eñ ülken qater sezge jabayılar özdereneñ aldanıp
qalğanın körgen sätte tönbek. Eger tabanda ölterep tastamasa,
onda sezde olardıñ aljasqan adam dep esepteytene, araşalap
qalğanı, onday jağdayda bülk etpesten keyenerek öz
ajalıñızdan tösekte jatıp ölem deueñezge tolıq mümkendek
tuadı. Ägärkem osında qalatın bolsañız, onda qarañğı
burıştan şıqpay, qu taban ündeler öterekte özdere aşqanşa,
Unkas tärezdenep otıra berueñez kerek, sın sağattıñ sol
sätte soğatının jaña ayttım. Sonımen qalauıñızdı
aytıñız, qaşamısız älde osında qalamısız?
– Men delavardıñ ornına osında qalam, – dede David
bekem ünmen, – Kezende ol da men üşen jomart janqeyärlıqpen şayqasqan bolatın, sondıqtan men ol üşen budan
da zor esterge barudan tayınbaymın.
– Erkek adam osılay söylese kerek. Basıñızdı ieñkerep,
ayağıñızdı jiıñqırap otırıñız, äytpese tım sereygen
türeñezge qarap, tanıp qoyadı. Meylenşe uzağıraq
ündemegeneñez jön, al sodan soñ özeñezdeñ üyrenşekte
suñqılıñızğa basıp, oqıs aqırıp qalsañız, jaqsı bolar
ede: sonda ündeler sezdeñ ese auısqan adam ekeneñezde oyğa
alar ede. Al eger olar skalpeñezde sıdıra qalğan jağdayda, –
quday onıñ beten arı qılsın, olay bolmasına senemem
mol, – onday jağdayda qam jemeñez, Unkas ekeumez onı
esten şığarmaymız, sez üşen has jauınger äm adal dos
retende kek qaytaramız.
– Toqtay turıñdar, – dede David analardıñ ketuge
jinalğanın körep, – men jamanşılıq üşen jamanşılıq
esteme dep uağız aytatın jaratqannıñ sözen qalt jebermes,
könbes qulımın. Sondıqtan olay-bulay bop ketsem, ölegeme
qurbandıq şala körmeñezder, meneñ janımdı alğandarğa
timeñder, künäsen keşereñder, al olardı qalayda eske ala
qalsañdar, qarañğı sanalarıña sañılau kersen dep Qudayğa
jalbarınğan duğalarıñdı ğana atañdar.
Barlauşı ne aytarğa belmey, oylanıp qaldı.
– Mınauıñız orman zañına mülde kelmeyde eken, –
dede ol berazdan soñ, – al bayıptap oylasañ, netken tamaşa,
abzal adamgerşelek! – Ol osı arada ber kürsenep aldı da,
sözen odan äre jalğadı. – Aspannıñ alğısı jausın basıña,
dostım! Köz aldıñızda mäñgelek maqsat tursa, alğan
bağıtıñız durıs qoy dep oylaymın.
Solay dede de, barlauşı Davidteñ qolın alıp, şın
köñelmen quşırlana qıstı, sosın qasına ayu bolıp kiengen
Unkastı ertep, üyden tez şığıp kette.
Gurondardıñ bulardı baqılap turğanın köresemen Qırği
Köz boyın barınşa sozıp, Davidteñ sidiğan qu süyek
tulğasına uqsap bağuğa tırıstı, qolın köterep psalomşınıñ
ädetene say äuen ırğağına oray toqıldatpaq boldı. Onıñ
qasiette gimnderdeñ sazına üş qaynasa sorpası qosılmaytın
sandırağın tıñdağan qulaqtar da tätte äuezderde ajırata
belmeyten topastar ede, sonısı abıroy bolğanda, jalğan
änşeneñ öteregen eşkem bayqamadı. Ber top jabayınıñ qasınan
janasa ötu kerek ede, solarğa jaqındağan sayın barlauşınıñ
üne de nığaya tüste. Äbden tayap kelgende ağılşınşa söyleyten
guron qolın sozıp, barlauşını toqtattı.
– Delavar töbete qalay? – dede ol änşege balap turğan
adamına eñkeyep, közene üñele qarap. – Qorıqtı ma?.. Onıñ
qıñsılağan dausın qaşan estimez?
Jauaptıñ ornına nağız jırtqış ayudıñ ünene uqsas
aşulı ırıl estelde de, aldında turğan baqsını şın ayu
emes pe dep qalğan jas ünde qolın tüserep, sekerep kette.
Aylaker jauları dausınan tanıp qoymasın dep qısılıp
turğan Qırği Köz osı sätte paydalanıp, bar pärmenemen
neşe türle quyqıljığan ğajayıp ünge saldı: muzıkanı
tani beleten qauım onıñ bunısın kakafoneyä1 dep atar ede.
Al mınaday tıñdauşılardıñ aldında bul dıbıstar onıñ
bedelen arttıra tüste, öytkene jabayılar esuastardan
qorqadı. Ündelerdeñ şağın tobı keyen şegenep, baqsı men
onıñ şabıttanıp alğan kömekşesen ötkezep jeberde.
Alğa jıljığan sayın üy janınan ötkendege sän-saltanat
pen ulağattı kerbezdekte saqtap jüru üşen Unkas pen
barlauşınıñ asqan batıldıq, keremet ustamdılıq körsetue
qajet boldı; bul mendet äserese ündelerdeñ üreyen äuestek
jeñep, küzetşeler tutqınğa jasalğan siqırdıñ küşen öz
közderemen köru üşen laşıqqa jaqındağan kezde öte-möte
qiınday tüste. Davidteñ bolar-bolmas ıñğaysız nemese
asığıs qimılı olardıñ sırın aşıp qoyarı sözsez-de; uaqıt
bolsa, öte tığız. Psalomşınıñ baqıldağan zor dauısınan
oyanğan köptegen jan esek aldına şığıp ajıraya qarap tur;
äldeqanday astırtın qorqınış quğan nemese qırağılığı
küşte jauıngerler eke-üş ret olardıñ jolın kesep ötte.
Beraq eşqaysısı da toqtatpadı, qarañğı tün men batıl
sipattarı eş sezekke jol bermede.
Qaşqındar auıldan uzap, nu ormanğa tayap qalğan kezde
Unkas qamalğan üyden şırqırağan aşı ayqay estelde.
Mogikan selk ete tüste.
Kakafoneyä – sazğa üylespeyten bet aldı ayqay, bey-bereket mağınasız äuen,
tarsıldağan, ulığan, ışqınğan, t. b. dıbıstardıñ jiıntığı.
– Toqta! – dede barlauşı dosın iığınan ustay
alıp. – Tağı ber ayqaylasınşı. Mınası tañırqağan jannıñ
üne.
Kelese sätte-aq qosıla şıqqan köp ayqaydan aspan şart
sınğanday bolıp, qos üste azan-qazan boldı da kette. Ende
tura berudeñ jöne joq-tı. Unkas ayu teresen şeşep tastadı.
Qırği Köz onı iığınan nuqıp qalıp, elgere jönelde.
– Käneki, albastılar ende ezemezge tüsep körsenşe! – dede
barlauşı, buta tübenen oqtaulı jatqan qos mıltıqtı da
berep, buğıatarın basınan asıra bulğap qoyıp, Unkasqa öz
mıltığın ustattı, – kem degende ekeue jer jastanadı.
Ez kesken añşılar qusap ekeue de mıltıqtarın tömen
tüserde de, elgere qaray tura umtılıp, qara ormannıñ
quşağına señep kette.
XXVEE tarau
Unkas abaqtısınıñ janında qalğan jabayılardıñ baqsı
aldındağı üreyen äuestek jeñde.
Olar baspalap kep, eştege ottıñ älsez jarığı sızdıqtap
körenep turğan sañılaudan sığaladı. Bersıpıra uaqıtqa
deyen olar Davidte tutqınğa balap turdı da, artınşa Qırği
Köz aytqan jayt ayna-qatesez qaytalandı. Büresep otıraotıra äbden şarşağan änşe jaylap ayağın jaza bastadı. Ber
kezde sozılğan ayağınıñ uşı sönuge aynalğan şoqtarğa barıp
tiep, bayqausızda şaşıp jeberde. Gurondar alğaşında
mogikandı büytep sereytep, özgertep jebergen siqırşılıqtıñ
küşe ğoy dep oylağan-dı. Beraq özen sırttan baqılap
turğandardı belmegen David moynın burıp, qiturqısız,
momaqan jüzen körsetken kezde ilanğış jabayılardıñ öze
şübä-kümännan berjola ada boldı. Olar üyge sau etep kerep
bardı da, otırğan adamdı tabanda audarıstıra qarap,
şındıqtıñ beten aştı. Qaşqındar estegen alğaşqı ayqay
osı kezde şıqqan ede. Öz dostarınıñ qaşqanın qanşa
jasırayın degenmen David jan berer kez kelgen eken ğoy
dep oyladı. Qolında ketapşası da, kamertonı da joq,
anda-sanda ğana bolmasa, köbene sürendermey qutqara bereten
zerdesene jügende tağı da.
O düniege attanuğa dayındalu üşen ol jeger-şabıtqa
tolı zor dauıspen azalı psalomnıñ alğaşqı şumağın
şırqap kep jeberde. Onıñ aljasqan adam ekenen ündeler
sol sätte dereu esterene tüserep, üyden jügerese şıqtı da,
qostı tügeldey bastarına köterde.
Dabıl dübere şığısımen eke jüz adam tek turıp, urısqa
keresuge nemese jau quuğa say boldı. Tutqınnıñ qaşıp
ketkene jaylı habar tez taraldı da, basşılarınıñ ämeren
tağatsızdana kütken külle taypa keñes öteten üydeñ töñeregene
jinaldı. Mınaday oqıs oqiğa kezende aqıldı, aylaker
Maguanıñ ornı bölek qoy. Onıñ esemen ber auızdan ber
auız qağıp alıp, qanşa qaytalağanmen, jan-jağına alaqtağan
jurt batırdı köp eşenen köre almay qayran qaldı. Tez
jetsen degen sälem aytılıp, üyene arnayı adam da jeberelde.
Sonımen qatar jas jauıngerlerdeñ eşendege eñ samdağay,
eñ epte degendere orman qalqasımen özekte aynalıp ötep,
qoñsı qonıp otırğan sezekte körşelere – delavarlar ne
estep jatqanın, olardıñ gurondarğa qarsı aram niettere
joq pa eken – osı jağdaylardı anıqtap qaytuğa ties boldı.
Qos eşe qattı qarbalas, arlı-berle señdey soğılısqan qatınqalaş, bala-şağa. Degenmen jappay dürlegu berte-berte sayabır
tartıp, käre kösemder keñeske kereste.
Gueldey şıqqan köp dauıs jasaqtıñ jaqındap qalğanın
habarladı. Qalıñ top qaq jarılıp jol berde de, Qırği
Köz matap ketken sormañday baqsını qoldarına kötergen
tört-bes jauınger laşıqqa kerde.
Bul janğa gurondar är qilı qaraytın: bereulere baqsınıñ
siqır küşene qudayday seneten, ekenşelere onı aldamşı
sanaytın. Al qazer onı bäre de den qoyıp, muqeyät tıñdadı.
Ol äñgemesen ayaqtağan soñ ortağa sırqat äyeldeñ äkese şığıp,
öze beleten jaydı bajaylap aytıp berde. Osı eke äñgemeden
bağıt-bağdar alğan gurondar özderene tän saqtıqpen
qaşqındardıñ ezen kesuge kereste.
Olar üñgerde qaraudı eñ aqılman, jaujürek jauıngerlerene tapsırdı. Uaqıt tığız bolğandıqtan sarbazdar
sol zamatta-aq orındarınan turıp, üyden ünsez şığıp kette.
Üñgerdeñ auzına jetkennen keyen jası keşeler ülkenderen
alğa jeberde, joldası üşen jan qeyüğa dayın gurondar apalasa qarañğı quısta belgesez duşpan qay jaqtan şığa keler
eken dep seskenep te kelede.
Üñgerdeñ auız jaqtağı eñ alğaşqı bölege de qap-qarañğı
eken. “Aq adamdardıñ täuebe” äyelde ormanğa qalay alıp
ketkenen öz közemen körgen adamdar bolğanımen sırqat qatın
sol bayağı qalpında, öz ornınan qozğalmay jatır eken.
Jurttıñ köze dereu nauqastıñ äkesene audı. Mınaday ünsez
ayıptauğa aşuı kelep, äre ne bolğanın jönde tüsene almay,
eştey qobaljulı kösem tösekke jakındadı da, sol ma, sol
emes pe degendey, eke oylı jüzben sırqattıñ betene üñelde.
Qızı ölep qalıptı.
Jan düniesen qayğı küyzelese bilegen käre kösem ber sätke
bären de umıtıp, qolımen közen jaba qoydı. Sosın boyın
tez jiıp aldı da, joldastarına tura qarap, ölekte nusqap
turıp, öz eleneñ telende bılay dede:
– Meneñ jas dosımnıñ äyele bezden kette! Ulı Aruaq,
öz balalarına aşulı eken.
Qayğılı habardı jiılğandar saltanattı ünsezdekpen
qarsı aldı. Azdan soñ qarttardıñ bereue säz bastamaq bop
ede, kenet körşeles üñgerden äldeqanday qara närse
domalañdap şığa kelde. Qapelemde ne ekenen belmey, bäre
de keyen japırılıp, älge belgesez zatqa tañırqay qarap
turdı da, bolar-bolmas älsez jarıqqa közdere üyrengen soñ
Maguanıñ burınğıday ızalı, qatu jüzen ajırattı. Sol
sol-aq eken – bäre de jappay eş tartıp, qiqulastı da
qaldı.
Ele kösemneñ qanday küyge uşırağanın köresemen jalaqdağan
berneşe pışaq qatar suırıldı da, uzamay Magua özen
şandığan jepten bosap şığa berde. Guron ornınan turıp,
apanınan şıqqan arıstanday selkenep qoydı. Auzınan jalğız
söz de şıqpadı, tek aşuımdı kemnen alsam eken degendey,
jinalğandardı şatınağan közemen eşep-jep, kezdegeneñ
sabımen oynap tur.
Ber ğanibete – Unkas ta, barlauşı da, tepte David te
onıñ qolına tüspeyde. Magua ızadan jarılıp keterdey.
Keudesen kernegen kegen suarar qurbandıq tappay, aynalasınan
tek dos adamdardı körgen kezde batır qaynağan aşuın
basıp, tesen şıqırlattı. Alayda onıñ teresene sıymay
turğanın bäre de bayqap, onsız da jındanarday doldanğan
adamdı odan ärmen qozdırıp aludan qorqıp, berneşe minut
boyına jaqtarın jazbay tınıştıq saqtadı. Ber qauım
uaqıt ötkennen keyen ğana kösemderdeñ eşendege eñ jası
ülkene söz aldı.
– Dosım jauğa jolıqqan eken, – dede ol. – Aytşı,
qayda ekenen özeneñ, gurondar öşteren alsın.
– Delavar öluge ties! – dede Magua kündey kürkerep.
Tağı da uzaqqa sozılğan mänaqalı tınıştıq ornadı.
Berazdan soñ onı da jañağı kösem buzdı.